فرمول قطع و اندازه کتاب در ایران

قطع وزیری و رحلی چیست:

قطع مجلات و کتابها در ایران در اندازه‌های زیر می‌باشد (به سانتی متر):

انواع قطع کتاب در ایران

۱ – قطع وزیری: ۲۳٫۵×۱۶.۵ (سایز کتاب‌ها اکثراً وزیری است)

۲- اندازه قطع کتاب رقعی: ۲۱.۲ × ۱۴.۱

۳ – سایز قطع رحلی: ۲۸ × ۲۱ (قطع مناسب مجله)
۴ – اندازه قطع وزیری کوتاه: ۲۲×۱۶.۵
۵ – اندازه کتاب قطع رحلی کوتاه: ۲۶ ×۱۹
۶ – سایز قطع کتاب رحلی بزرگ: ۳۴×۲۴
۷ – انداز قطع کتاب جیبی: ۱۵× ۱۱

قطع اکثر مجلات رحلی یا ۲۸.۵ × ۲۱ سانتیمتر است که به ‌اندازه استاندارد A4 نیز نزدیک است. مزیت این قطع دور ریز کم آن است. گاهی برای دستیابی به قطع ویژه برای مجلات خاصی مقدار کمی را در حدود یک سانتیمتر از طول یا عرض آن کم می‌کنند. یکی از عوامل مهم در تعیین قطع یک مجله جنبه‌های اقتصادی آن است که در بالا ذکر شد. عاملی دیگر حس مخاطبین آن است. به طور مثالی قطع کوچک یعنی حدود نصف رحلی برای کودکان دبستانی مناسبت دارد. اما این قطع باری یک نشریه ادبی بزرگسالان مناسبتی ندارد.

در مجموع می‌توان گفت که قطع مجله با توجه به عوامل گفته شده و همچنین دقت به مسائل ریزی در کیف یا زونکن یا قابلیت فکس یا اسکن در نظر گرفته می‌شود.

قطع های استاندارد کتاب در ایران

نام قطع نشریه	ابعاد به cm قبل از برش	ابعاد حدودی	تعداد صفحه در یک طرف کاغذ	کاغذ  شیت بندی
اندازه قطع رحلی بزرگ (مدیران)	۳۳ × ۲۴	B4	۴	۵۰×۷۰
سایز قطع رحلی	۲۸ × ۲۱	A4	۴	۶۰×۴۵
اندازه قطع وزیری کتاب	۲۳٫۵ × ۱۶٫۵	B5	۸	۵۰×۷۰
اندازه قطع رقعی	۲۱٫۲× ۱۴٫۱	A5	۸	۶۰×۴۵
ابعاد قطع ربعی	۱۶٫۵ × ۱۲	B6	۱۶	۵۰×۷۰
ابعاد قطع خشتی بزرگ	۲۲ × ۲۲	—	۶	۵۰×۷۰
سایز قطع خشتی کوچک	۱۹ × ۱۹	—	۶	۶۰×۴۵
اندازه قطع پالتویی بزرگ	۲۲ × ۱۱٫۵	—	۱۲	۵۰×۷۰
ابعاق قطع پالتویی کوچک	۱۹ × ۱۰	—	۱۲	۶۰×۴۵
سایز قطع جیبی	۱۵ × ۱۱	—	۱۶	۴۵×۶۰

دلیل نامگذاری های قطع های مختلف کتاب

به اندازه طول و عرض هر برگ کتاب قطع کتاب گویند. برای نام گذاری اندازه های مختلف کتاب، اصطلاحاتی بین ناشران، نویسندگان و مراکز چاپ موجود است که معمولا از آنها استفاده می شود. قطع های مختلف کتاب از آن جهت به وجود آمد که هم حمل و نقل و نگهداری کتاب را آسان تر می کرد، و هم در میزان هزینه های مصرف کاغذ کاهش بیشتری داشت و اصطلاحاً پرتی کاغذ کمتر می شد. ضمن این که راحتی در دست گرفتن کتاب و چشم نواز بودن مراحل مطالعه کتاب نیز در تعیین اندازه قطع های استاندارد کتاب موثر واقع شد.

گاهی در نام گذاری کتاب، کاربرد آن نیز در نظر گرفته شده است. برای مثال، کتابی که در جیب شما جا شود و به راحتی قابل حمل و نقل باشد قطع جیبی نامگذاری شده است. یا کتابی که در جیب پالتوی شما قابل جایگیری باشد قطع کتاب پالتویینامگذاری گردیده است. قطع بغلی، قطع بازوبندی و قطع حمایلی نیز بر همین اساس نام گذاری شده اند. نام قطع رحلی نیز نامش از آنجا آمده است که برای خواندن آن (برای مثال در مساجد) از رحل یا چهارپایه چوبی استفاده می کنند.

انواع قطع کتاب در ایران و فرم بندی قطع های مختلف کتاب با توجه به اندازه کاغذ

اندازه قطع وزیری

با ۳ بار تا کردن پی در پی کاغذ ۷۰ در ۵۰ سانتیمتر به اندازه تقریبی قطع وزیری می رسید که البته پس از پروسه چاپ برش داده می شود. در حال حاضر مرسومترین قطع برای کتاب در ایران اندازه قطع وزیری است که سایز آن در جداول فوق ذکر شده است. از این قطع بیشتر در نشر کتابهای علمی و دانشگاهی استفاده می شود. این قطع در استاندارد آمریکایی به نام Medium octavo مشهور است. در واقع ترجمه قطع وزیری به انگلیسی Medium octavo  است که با نامهای اختصاری ۸º یا ۸vo هم نشان می دهند.

سایز رقعی

با سه مرتبه تا کردن کاغذ ۶۰ در ۴۵ به ابعادی میرسیم که پس از برش برای قطع رقعی مناسب است. سایز رقعی نیز برای کتابهای عمومی تر از قبیل رمان و داستان کاربرد فراوان دارد. به انگلیسی به قطع رقعی Crown octavo می گویند که البته اندازه تقریبی آن است و با علامت اختصاری ۸º  یا ۸vo آن را مشخص می کنند.

اندازه کتاب قطع رحلی

زمانی که کاغذ ۴۵ در ۶۰ را دو مرتبه متوالی تا کنیم، پس از برش به اندازه کتاب قطع رحلی می رسیم. در صفحه بندی و چاپ مجلات، برخی از کتابهای کمک آموزشی و کتابهای نفیس و پایان نامه های و رسالهای دکترا از اندازه کتاب قطع رحلی  استفاده می شود. در استاندارد آمریکا به آن Imperial octavo می گویند.

قطع جیبی

با ۴ بار متوالی تا کردن کاغذ  ۵۰ در ۷۰ و کاغذ ۶۰ در ۴۵ و برش حاشیه های آن به ترتیب به قطع جیبی بزرگ و قطع جیبی کوچک به ابعادهای به ترتیب ۱۱٫۵ در  ۱۶٫۵ و همچنین ۱۱٫۵ در ۱۵ میرسیم. قطع جیبی و قطع پالتویی در جایگاه های بعدی مرسومترین ابعاد کتاب قرار دارند. در استاندارد آمریکایی قطع octodecimo  یا eighteenmo بسیار به این قطع نزدیک است که با علائم اختصاری ۱۸º یا ۱۸mo آن را نشان می دهند.

قطع خشتی

می توان کاغذ قطع ۴۵ در ۶۰ را به صورتی تا کرد که به شش قسمت ۲۰ در ۲۰ سانتی متری تقسیم شود که قطع خشتی بزرگ می رسیم. به همان صورت اگر کاغذ ۵۰ در ۷۰ هم باشد به اندازه ۲۳ در ۲۳ میرسیم که این ابعاد هم برای قطع کتاب خشتی بزرگ استاندارد است. از قطع خشتی که به صورت مربعی است اغلب برای کتابهای هنری، کودکان و طراحی کاتالوگ استفاده می شود.

قطع پالتویی

برخی دیگر از قطع‌های رایج که اکنون کمتر کاربرد دارند

قطع هایی مانند “قطع بازوبندی” که در گذشته بیشتر برای کتب ادعیه و مذهبی استفاده شده و با اندازه ۲ در ۳ سانتی متر داخل چرم در بازوبند قرار میگرفت یا به صورت گردن آویز کاربرد داشت، همچنین برای آویزان کردن از آینه ماشین برای دفع حادثه نیز مرسوم بود. همچنین قطع بغلی نیز با ابعادی در حدود ۵ در ۷ سانتی متر برای کتابهای دعای جیبی کاربرد داشته است. بیاض یا قطع بیاضی از دیگر قطع های غیر مرسوم است که از سمت درازا باز می شده و عطف آن از طرف پهنای آن بوده است.  قطع جانمازی با اندازه های ۷ در ۱۲ برای کتب قران و ادعیه، قطع حمایلی با ابعاد ۱۲ در ۶ سانتیمتر، قطع بغدادی و … از دیگر ابعاد کتاب هستند که کاربرد کمتری در حال حاضر دارند.

از دیگر قطع های کتابی که بیشتر در دربارهای سلطنتی دورانی تیموری شهرت داشته است قطع سلطانی یا تیموری است. شاهنامه معروف بایسنقری که در حال حاضر در موزه بزرگ خراسان به صورت قرضی از پایگاه جهانی کاخ گلستان قرار دارد به همین اندازه ۳۰×۴۰ سانتیمتر است.

اندازه استاندارد حاشیه های مرسوم صفحات کتاب برای قطع های مختلف کتاب

 

قطع	حاشیه خارجی	حاشیه داخلی	حاشیه از پایین	حاشیه از بالا
سایز رقعی و قطع وزیری	۲۳	۲۳	۲۵	۳۰
اندازه کتاب قطع پالتویی و خشتی	۲۳	۲۲	۲۰	۲۰
قطع کتاب رحلی تک ستون	۳۰	۲۵	۳۰	۴۰
قطع جیبی	۲۵	۲۰	۲۵	۲۰

برای در نظر گرفتن اعداد طلایی در فضاهای خالی و حاشیه های کتاب میتوانین سطور زیر را مورد مطالعه قرار دهید.

قوانین کلی ساختار صفحات کتاب

قوانین کلی ساختار صفحات کتاب، یک عرف تاریخی طراحی صفحات کتاب است که بر اساس محاسبات دقیق مهندسی و ریاضی برای تقسیم بندی صفحه به نسبت های معین به وجود آمده است. پایه ی این قوانین یا فرم کلی بر اساس روش مرسوم جان شیچولد که وی نیز بر  از نظریه وان د گراف الهام گرفته، طرح ریزی شده است.

حاشیه های کتاب بر اساس روش Van de Graaf